در بسیاری از چارتاقی‌های ایران، نسبت خاصی میان پهنای پایه‌ها به طول هر ضلع آن وجود دارد که در نتیجه آن، زاویه تشکیل‌شده میان خط‌دیدهایی که از میان پایه‌های داخلی بنا می‌گذرد، با تغییرات میل خورشید در طول سال برابر است و می‌توانسته‌اند با چنین ویژگی جالبی، هنگام‌های مفروض سالیانه را تشخیص داده و استخراج کنند.

در چارتاقی نیاسر نیز سازوکاری اندیشیده و ساخته شده است که چند هنگام سالیانه را بتوان با دیدار طلوع خورشید از میان روزنه‌های تشکیل شده در میان اضلاع داخلی پایه‌های بنا تشخیص داد.

این چارتاقی، از معدود نمونه‌های سالم‌ باقی‌مانده از میان ده‌ها چارتاقی ایران است که پس از حدود دو هزار سال، همچنان کاربری تقویمی و رصدی خود را تا به امروز حفظ کرده است و می‌توان از جمله در آغاز تابستان به مشاهده طلوع خورشید از میان روزنه ویژه آن پرداخت.

در بسیاری از تقویم‌های آفتابی دیگر که این نگارنده آنها را معرفی کرده است، این امکان تنها با دیدار سایه‌های خورشید بامدادی فرا دست می‌آید؛ اما در چارتاقی نیاسر علاوه بر سنجش دقیق زمان از طریق سایه‌های ایجاد ‌شده در میان پایه‌های چندگانه داخلی بنا که در حکم یک آفتاب‌سنج دقیق هستند؛ می‌توان قرص خورشید را نیز از روزنه ویژه‌ای که رو به سوی محل طلوع خورشید در انقلاب تابستانی دارد، تماشا کرد. برآمدن باشکوه خورشید از این روزنه، علاوه بر اثبات انجام محاسبات نجومی در ساخت این بنا، ما را به یاد روزگارانی می‌اندازد که به گمان در چنین هنگامی، آیین‌هایی ویژه در آنجا برگزار می‌شده است. گردهمایی‌‌هایی که گویا با آیین نیایش زروانی که ریشه‌ای ژرف با خورشید و پدیده‌های کیهانی داشته، در پیوند بوده است.

در نزدیکی چارتاقی نیاسر، نمونه‌ای از یک ساعت آفتابی کهن نیز وجود داشته است که متأسفانه در سالیان اخیر منهدم شده است. این ساعت همراه با چارتاقی، مجموعه‌ای کامل از ابزارهای زمان‌سنجی را فراهم کرده بوده‌اند.

یاری نامه: (منبع) http://ghiasabadi.com